બિહારનું બોધગયા ભગવાન ગૌતમ બુદ્ધના કારણે વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત છે. જ્યારે ડુંગેશ્વરી ગુફા બિહારના પ્રસિદ્ધ બૌદ્ધ ધાર્મિક સ્થળોમાંથી એક છે. ડુંગેશ્વરી ગુફા, જે મહાકાલ ગુફા તરીકે પણ પ્રખ્યાત છે, તે ગયાથી 12 કિલોમીટર ઉત્તર-પૂર્વમાં સ્થિત છે. ભગવાન બુદ્ધે જ્ઞાન પ્રાપ્તિ માટે બોધગયા જતા પહેલા છ વર્ષ સુધી આ સ્થાન પર ધ્યાન કર્યું હોવાનું માનવામાં આવે છે.પર્વત પરના ગુફા મંદિરમાં તેમની કઠોર તપસ્યા દર્શાવતી સોનાની મૂર્તિ છે.
બીજી ગુફામાં બુદ્ધના જીવનના તે સમયગાળાને શ્રદ્ધાંજલિ અર્પણ કરતી લગભગ 6 ફૂટ ઊંચી એક ખૂબ જ મોટી પ્રતિમા છે.આ ગુફા સાથે જોડાયેલી એક પ્રચલિત માન્યતા છે. એવું કહેવાય છે કે સિદ્ધાર્થ ગૌતમ તેમના આત્મત્યાગ દરમિયાન ક્ષીણ થઈ ગયા હતા. સુજાતા નામની એક મહિલા તેનું ક્ષીણ શરીર જોઈને પ્રેરાઈ અને તેને ખોરાક અને પાણી આપ્યું. આ પછી તેને સમજાયું કે બોધિસત્વ પોતાને નુકસાન પહોંચાડીને પ્રાપ્ત કરી શકાતું નથી. તે બોધ ગયાની યાત્રાએ નીકળ્યો.
ગૌતમ બુદ્ધ તેમની તપસ્યા દરમિયાન અત્યંત નબળા અને ભૂખ્યા થઈ ગયા હતા. તે સમયે નજીકના ગામની સુજાતા નામની મહિલાએ તેને નાસ્તો આપ્યો હતો. એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન બુદ્ધને મધ્ય માર્ગનું જ્ઞાન અહીંથી પ્રાપ્ત થયું હતું.ગુફા મંદિરોમાંથી એક હિંદુ દેવી ડુંગેશ્વરીને સમર્પિત છે. ડુંગેશ્વરી ગુફા મંદિરોને મહાકાલ ગુફા મંદિરો તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે.
