ઓનલાઈન ટિકિટિંગ સેવાએ લોકોનું જીવન કેટલું સરળ બનાવી દીધું છે! ટિકિટ માટે સ્ટેશને જવાની જરૂર નથી કે ક્યાંય લાઈનમાં ઊભા રહેવાની જરૂર નથી. બસ મોબાઈલ પર લોગઈન કર્યું અને 2 મિનિટમાં ટિકિટ બુક કરી. લગભગ 14.5 લાખ રિઝર્વેશન ટિકિટ ઓનલાઈન બુક કરવામાં આવી છે. જો કે IRCTC સિવાય રેલવે ટિકિટિંગ માટે ઘણી મોબાઈલ એપ્સ અથવા વેબસાઈટ છે, પરંતુ 14.5 લાખમાંથી 81% ટિકિટ માત્ર IRCTC દ્વારા જ બુક કરવામાં આવે છે.
મોટાભાગના ટિકિટ એજન્ટો પણ IRCTCનો જ ઉપયોગ કરે છે. ઓનલાઈન રેલ ટિકિટિંગમાં અન્ય એપ્સ કે વેબસાઈટનો હિસ્સો ઘણો ઓછો છે.તાજેતરમાં, ઑનલાઇન ટિકિટિંગ સેવા ટ્રેનમેન વિશે ચર્ચાઓ શરૂ થઈ હતી કે અદાણી જૂથના 100% સંપાદન પછી, તે IRCTCની મોટી હરીફ બની જશે. આ એગ્રીગેટર સેવા IRCTC માટે પડકારરૂપ સાબિત થશે. જો કે, IRCTCએ તરત જ એક નિવેદન જારી કરીને તેનો ઇનકાર કર્યો હતો.
ગમે ત્યાંથી ટિકિટ બુક કરો, કમાઇ IRCTCને
Paytm, મેક માય ટ્રિપ, રેડ રેલ (રેડબસ/રેડરેલ), રેલ યાત્રી, ટ્રેનમેન. ઓનલાઈન રેલ ટિકિટિંગ સેવાઓ પૂરી પાડતા આવા 32 સર્વિસ પ્લેટફોર્મ છે, જે ‘B2C’ એટલે કે સરકાર-નિયંત્રિત IRCTCના બિઝનેસ-ટુ-કન્ઝ્યુમર પાર્ટનર્સ છે. જો તમે આમાંથી કોઈપણ એપ પરથી ટ્રેન ટિકિટ બુક કરો છો, તો IRCTC કમાણી કરે છે. આ પ્લેટફોર્મ્સ ગ્રાહકો પાસેથી જે સર્વિસ ચાર્જ વસૂલ કરે છે તેનો એક ભાગ IRCTCને પણ આપે છે.
ઉદાહરણ તરીકે, જો તમે દેશી ઘીનો ધંધો શરૂ કર્યો અને તેને ગ્રાહકોને વેચીને કમાણી શરૂ કરી. કેટલાક દુકાનદારોએ તમારી પાસેથી તે જ દેશી ઘી ખરીદવાનું શરૂ કર્યું અને તેઓએ તેને તેમના ગ્રાહકોને વેચવાનું શરૂ કર્યું. આ દુકાનદારોને તમારા ‘B2C’ ભાગીદારો કહેવામાં આવશે અને તેઓ જેટલા વધુ સામાન વેચશે, તેટલી વધુ તમે કમાશો. આ એક ઉત્પાદનની બાબત છે. હવે સેવાની વાત કરીએ તો આ રીતે તમારા ઘરે પણ ઇન્ટરનેટ સેવા પહોંચે છે.
BSNL, RailTel અથવા અન્ય કંપનીઓ પાસેથી ઇન્ટરનેટ સેવા લઈને, ઘણી ખાનગી કંપનીઓ તમને ઓપ્ટિકલ ફાઈબર દ્વારા ઈન્ટરનેટ પ્રદાન કરે છે. તેમની કમાણીનો હિસ્સો મૂળ સેવા પ્રદાતા સુધી પણ પહોંચે છે. આઈઆરસીટીસીનું પણ એવું જ છે. તેમના ‘B2C’ ભાગીદારોને કારણે કમાણીનો એક ભાગ તેમના સુધી પહોંચે છે.તમને જાણીને નવાઈ લાગશે કે નાણાકીય વર્ષ 2022માં IRCTCએ Paytm દ્વારા 12 રૂપિયા પ્રતિ ટિકિટના દરે 70 કરોડ રૂપિયાની કમાણી કરી હતી.
IRCTC બિઝનેસ મોડલ
તમે સમજી જ ગયા હશો કે રેલવે ટિકિટિંગમાં IRCTCનો 100% ઈજારો છે. ભલે તમે IRCTC દ્વારા ટિકિટ બુક કરો અથવા Paytm, Trainman, MakeMyTrip જેવા એગ્રીગેટર્સ દ્વારા, IRCTC સૌથી વધુ પૈસા કમાય છે. એક્સચેન્જ ફાઇલિંગમાં, IRCTCએ તેના બિઝનેસ મોડલને સમજાવ્યું છે. તેણે જણાવ્યું છે કે દરરોજ બુક કરવામાં આવતી લગભગ 14.5 લાખ ટિકિટોમાંથી 81% હિસ્સો IRCTC પાસે છે.
IRCTCની 54% કમાણી ઓનલાઈન ટિકિટમાંથી આવે છે. IRCTC દરેક બુકિંગ પર સર્વિસ ચાર્જ વસૂલે છે. નોન એસી ક્લાસ માટે આ ચાર્જ 20 રૂપિયા છે જ્યારે એસી ક્લાસ માટે 40 રૂપિયા છે. આ પૈસા IRCTCની કમાણીમાં ઉમેરવામાં આવે છે. આ સિવાય ગ્રાહકોએ 18% GST પણ ચૂકવવો પડે છે, જે સરકારને જાય છે.
ICICIdirect અનુસાર, આ સિવાય કમાણીનાં અન્ય ઘણા માધ્યમો છે. તે તેની કેટરિંગ સેવા IRCTC ફૂડમાંથી 27% કમાણી કરે છે. 9% કમાણી રેલ નીર એટલે કે બોટલ્ડ વોટરમાંથી થાય છે. તે પ્રવાસન એટલે કે ટૂર પેકેજ વેચીને 8% કમાણી કરે છે, જ્યારે તેની આવકનો 2% તીર્થયાત્રામાંથી આવે છે.
IRCTC એ નાણાકીય વર્ષ 2022-23માં 3,540 કરોડની આવક અને 30% ના ચોખ્ખા નફાના માર્જિન સાથે ભારતમાં સૌથી વધુ નફાકારક ઈ-કોમર્સ પ્લેટફોર્મ પૈકીનું એક છે.
IRCTCનો સૌથી મોટો હરીફ કોણ છે?
સવાલ એ છે કે ટિકિટિંગના ક્ષેત્રમાં IRCTC માટે સૌથી મોટો હરીફ કોણ છે, કોના તરફથી તે મોટા પડકારનો સામનો કરી રહી છે? ICICIdirect એ તેના વિશ્લેષણમાં જણાવ્યું છે કે IRCTCની સ્પર્ધા અન્ય બુકિંગ પોર્ટલ અથવા સેવાઓ સાથે નથી, પરંતુ ઑફલાઇન રેલવે ટિકિટિંગ (અને એરલાઇન્સ) સાથે છે. જો કે, રેલ ટિકિટિંગમાં છેલ્લા દાયકામાં, IRCTCએ ઑફલાઇન રેલવે ટિકિટિંગને પાછળ છોડી દીધું છે.
આંકડા અનુસાર, નાણાકીય વર્ષ 2010-11માં 40% ટિકિટ ઓનલાઈન બુક થઈ હતી, જ્યારે 2013-14માં આ આંકડો 10% વધીને 50% પર પહોંચી ગયો હતો. જ્યારે 2021-22માં 80.5% એટલે કે લગભગ 81% બુકિંગ માત્ર ઓનલાઈન જ થાય છે. આ આંકડા માત્ર IRCTCના છે.
ICICIdirect અનુસાર, IRCTC સાથે રોકાણકાર માટે મુખ્ય જોખમ સરકારી નીતિ છે. IRCTC ઓનલાઈન ટિકિટ બુકિંગ માટે સર્વિસ ચાર્જ વસુલ કરીને પૈસા કમાય છે. ઓક્ટોબર 2021માં, સરકારે એકપક્ષીય રીતે આ સર્વિસ ચાર્જનો 50% રેવન્યુ હિસ્સો લેવાની જાહેરાત કરી હતી, જેના કારણે દિવસ દરમિયાન તેનો સ્ટોક 20% ઘટ્યો હતો.
સરકારની આ નીતિથી 200 કરોડ રૂપિયાની કમાણી થઈ, પરંતુ IRCTCના માર્કેટ કેપને 20,000 કરોડ રૂપિયાથી વધુનું નુકસાન થયું. તાજેતરમાં OFS દ્વારા 5% હિસ્સો વેચ્યા બાદ સરકાર IRCTCમાં 62.5% હિસ્સો ધરાવે છે.
